AGAD TANTRA by Dr. SATISH SHINDADKAR (ebook reader for pc and android .TXT) 📖

poisonous than liquids which are more poisonous than solids.  Generally concentrated poison is absorbed rapidly

ii) Chemical combination :

          A combination of chemicals may either be less or more effective eg. pure Arsenic and mercury are not poisonous while there salts are highly poisonous.

iii) Mechanical combination :

The mechanical sustenance physically hinder the absorption of poison eg. charcoal, Absorption of poison is slow on full stomach.

3) Route of administration :

i) Effect of route :

विषाची धारकता प्रवेशमार्गानुसार पुढील प्रमाणे प्रभावी असते.  जसे

Inhalation > IV > IM > Other parental > Oral > Application on skin.

ii) Change in route :

विषप्रवेश मार्ग बदलला असता विषाक्त लक्षणेही बदलतात.  उदा. सर्पविष दंशाद्वारे प्रवेशित झाल्यास घातक ठरते.  परंतु मुखाद्वारे सेवन केल्यास घातक ठरत नाही.

4) शरीर मानस अवस्था :

भय, चिंता, शंका इत्यादी मानस विकारांमध्ये विषलक्षणे अधिक उत्पन्न होतात.  तर, सत्व प्रबल व्यक्तींमध्ये विषप्रभाव थोडा कमी असतो.

1) Age : प्राय: युवावस्थेत विषद्रव्ये अधिक घातक नसतात तर बालक व वृद्धांमध्ये हे अधिक घातक असतात.

2) Diseased condition : स्वस्थ व्यक्तींवर विषाचा प्रभाव अल्प असतो तर त्यामानाने व्याधीग्रस्त किंवा दुर्बल व्यक्तींवर विष प्रभाव तीव्र असतो.

3) Sleep : विषसेवनानंतर निद्रा ग्रहण केल्यास विषाचे शोषण हळु होते त्यामुळे विषलक्षणे उशीराने दिसतात.

4) मादकता : नशा करण्यासाठी वापरण्यात येणारी द्रव्ये उदा. मध, भांग इत्यादी विषसेवनानंतर किंवा पूर्वी सेवन केल्यास विषाचा प्रभाव मंद असतो.

5) प्रकृती - पित्त प्रकृती असणार्‍या व्यक्तींमध्ये विषाचा अधिक प्रभाव असतो.  त्याखालोखाल वातप्रधान व्यक्तींमध्ये आणि त्यापेक्षा कमी प्रमाणात कफ प्रधान व्यक्तींमध्ये विषाचा प्रभाव होतो.

5) देश-काल :  आनुप देशामध्ये विषाचा प्रभाव अधिक तीव्र गतीने होतो.  तर कालानुसार वर्षाऋतुमध्ये विषप्रभाव अधिक तीव्र गतीने होतो.

विषसंकट :

अष्टांग संग्रहकारांनी उत्तरस्थानामध्ये विषसंकट वर्णन केले असून ज्यावेळेस विषाचा प्रभाव वाढवणारे सर्व घटक अथवा अधिकाधिक घटक एकत्र येतात त्यास विषसंकट असे म्हणतात.

जसे विषप्रकृती (पित्तप्रकृती), विषकाल (वर्षाकाल), अन्न (कटु,तिक्त रस), दोष (पित्त), दूष्य (रक्त) इत्यादी विषवृद्धीकर भाव एकत्र आल्यास विषसंकट उत्पन्न होते.

अशा अवस्थेत शंभरापैकी एखादाच प्राणी जिवंत राहु शकतो.

विषवृध्दीकर भाव :

वाग्भटांनी विषवृद्धीकर भावांचे वर्णन करताना प्रामुख्याने पुढील अवस्था वर्णन केल्या आहेत.

क्षुधा, तृष्णा, उष्णता, दौर्बल्य, क्रोध, शोक, भय, श्रम, अजीर्ण, अतिसार, पित्त-वात वृद्धी, तिलपुष्प किंवा मदनफल यांचा वास घेतल्यास, भूबाष्प, ढगांचा गडगडाट होत असतांना, हत्ती-मूषक व वाद्य यंत्रांच्या शब्दाने, पूर्वेकडील वायूने, कमलपुष्पाचा वास घेतल्याने तसेच, कामोद्दीपक वस्तुंच्या संयोगाने विषाचा प्रभाव अधिक तीव्र होतो.

स्थावर विष सामान्य लक्षण (च.चि. 23)

ज्वर, हिक्का, दंतहर्ष, गलग्रह, सफेन छर्दी, अरूची, श्‍वास व मूर्च्छा ही सामान्य लक्षणे होत.

जंगम विष सामान्य लक्षण (च.चि. 23)

निद्रा, तंद्रा, क्लम, दाह, पाक, लोमहर्ष, शोथ, अतिसार.

स्थावर विषवेगानुसार चिकित्सा -

 वेग 

 चरक

 सुश्रुत

 प्रथम वेग

 त्वक्मांस पर्यंत - दहन 

रक्तधातू पर्यंत - रक्तमोक्षण

आमाशयात - तीक्ष्ण विरेचन

शीताम्बुसेचन,
वमन पश्‍चातमधु घृत
अनुपाने अगदसेवन

 द्वितीय वेग

हृदय रक्षणार्थ

मधु, गोघृत, मज्जा, स्वर्णगैरीक

गोमय, इक्षुरस इ. सेवन

 वमन, तीक्ष्ण विरेचन

 तृतीय वेग

 लेखनार्थ क्षारागद + मधु

 अगदपान, नस्य, अंजन

 चतुर्थ वेग

कपित्थपत्र स्वरस + गोमय

रस + मधु + गोघृत

 स्नेह संमिश्र अगद

 पंचम वेग

 काकण्ड व शिरीष स्वरस यांचे अंजन व नस्य

 उचित अगद + यष्टीमधु क्वाथ + मधु

 षष्ठ वेग

 संज्ञास्थापन द्रव्ये

 अतिसारा प्रमाणे चिकित्सा, अवपीडन नस्य

 सप्तम वेग

 स्थावर विषाक्ततेत जांगम विष

  उपाधान उपक्रम, अवपीडन नस्य.

 अष्टम वेग

  पलाश बीज चूर्ण + अर्धा भाग मयुरपित्त हे अगद

 

विषाचे उपद्रव : उपद्रवांची उपेक्षा केल्यास मृत्यू निश्चीत येतो.

अष्टाग संग्रह उत्तरस्थान 47 नुसार पुढील 16 उपद्रव आहेत -

ज्वर, कास, छर्दी, श्वास, हिक्का, तृष्णा, मूर्च्छा, अतिसार, मलावरोध, आनाह, बस्तिशूल, शिर:शुल,

शोथ, पूतिदंशत्व, रक्तस्त्राव, विषवात.

विषमुक्ती लक्षणे :

सुश्रुत संहिता कल्पस्थानानुसार

समदोष-धातु-अग्नी, निराम जिव्हा, प्रसन्न वर्ण -इंद्रिय-मन ही लक्षणे विषमुक्ती दर्शवितात.

उपविष

विषाच्या व्यतिरिक्त काही द्रव्ये अशी आहेत, की ती स्वस्थ व्यक्तींमध्ये मादक परिणाम करतात.  म्हणजेच विषाच्या अपेक्षेत अल्पप्रभावी व अल्पबलवान असतात.

रसेंद्रसार संग्रहामध्ये उपविषाची संख्या सात तर रसतरंगिणीमध्ये अकरा सांगितलेली आहे.

रसेंद्रसारसंग्रह (7) -  अर्क , स्नुही, धत्तूर ,लांगली, करवीर, गुंजा,अहिफेन

रसतरंगिणी  (11) -  कुचलाबीज, अहिफेन, जयपाल, धत्तूरबीज, विजया, गुंजा, भल्लातक, अर्कक्षीर, स्नुहीक्षीर, लांगली, करवीर.

या उपविषांचे वर्णन पुढे स्वतंत्र अध्यायात आहेत.

दूषीविष

स्थावर, जंगम अथवा कृत्रिम विषाचा जो अंश शरीराच्या बाहेर पूर्णत: पडू शकत नाही, आणि पचून किंवा विषघ्न औषधांच्या प्रभावाने क्षीणवीर्य होऊन शरीरातच पडून राहतो व हळू हळू शरीरास दूषित करतो.

तसेच, जे विषद्रव्य खूप जुने झाले आहे, वायु, आतप व उष्णता यामुळे शुष्क झालेले अथवा जे विष स्वभावत:च उत्पत्तीपासून हीन वीर्य आहे.  त्यास दूषीविष असे म्हणतात.

दूषीविष हे अल्पवीर्यवान असल्याने शीघ्रतेने मृत्यु आणत नाही.  परंतु कफावृत्त होऊन शरीरामध्ये वर्षानुवर्षे टिकून राहते आणि विषलक्षणे दिसत नाहीत.

प्रतिकूल देश, काल, आहार-विहार, अत्याधिक परिश्रम, अत्याधिक मैथुन, मानसिक द्वंद्व, क्रोध, इत्यादी प्रतिकूल गोष्टींमुळे रोगप्रतिकार क्षमता कमी होते आणि सोबत जर पूर्वेकडील वायू, उष्णता, शैत्य, वर्षाऋतू, आकाशात ढग, अजीर्ण आदिंच्या सहयोगाने दूषीविष शरीरातील धातूंना दूषित करण्यास सुरूवात करते.  म्हणजेच विष लक्षणे उत्पन्न होतात.

दूषी विष पूर्वरूप : निद्रा, गुरूत्व, जृंभा, संधीशैथिल्य, रोमहर्ष, अंगमर्द इत्यादी

दूषीविष रूप : रक्तदुष्टी झाल्याने कुष्ठ, कोठ, इत्यादी तसेच अन्नमद, अजीर्ण, अरोचक, मंडलकुष्ठ, धातूक्षय, हस्तपादशोथ, जलोदर, छर्दी, अतीसार, वैवर्ण्य, मूर्च्छा, विषमज्वर, प्रबलतृष्णा इत्यादी उत्पन्न होतात.

आपल्या विशिष्ट प्रभावाने काही विष उन्माद, आनाह, शुक्रक्षय, स्वर-विकृती आणि अनेक प्रकारचे कुष्ठ उत्पन्न करतात.

आमाशयस्थित दूषीविष कफवात दोषाची लक्षणे तर पक्वाशय स्थित दूषीविष वातपित्त दोष लक्षणे उत्पन्न करतात.

रस धातू आदि मध्ये स्थित दूषीविष धातूजन्य विकारांना उत्पन्न करते.  आत्मबलवान व्यक्तींमध्ये दूषीविष नुतन व्याधी साध्य, एक वर्ष जीर्ण याप्य, तर क्षीण व अहितसेवी व्यक्तींमध्ये दूषीविष असाध्य असते. 

दूषीविष चिकित्सा :

गरजेनुसार स्वेदन देऊन वमन अथवा विरेचन करावे.  यथोचित शुद्धीनंतर अगदांचे प्रयोग करावे. 

दूषीविष उपद्रव :

ज्वर,दाह,हिक्का,अनाह,शुक‘क्षय,शोथ,अतिसार,मूर्च्छा, हृद्रोग,उन्माद इ.

चिकित्सा- उपद्रवानुसार लाक्षणिक चिकित्सा अगद प्रयोगा सोबत करावी.

दूषीविष चिकित्सेत सुवर्णभस्म, सुवर्णमाक्षिक भस्म,ताप्यादि लोह, प्रवाळपंचामृत इत्यादी उत्तम ठरतात.  

गरविष

वाग्भटानुसार, विविध प्राण्यांच्या अंगाने उत्पन्न होणारा मल, विरूद्ध औषधींचे भस्म,तसेच अल्पविर्य विषाचे योग यास गरविष ही संज्ञा दिलेली आहे. 

तर चरकाचार्यानुसार  स्थावर व जंगम विषाच्या व्यतिरिक्त एक संयोजक विष असते, त्यास गरविष असे म्हणतात.   हे विष अनेक रोग उत्पन्न करते कारण याचा विपाक उशिराने होतो.  म्हणून हे विष शीघ्रप्राणघातक नसते.

गरविष लक्षण :

पांडुता,कृशता,अग्निमांद्य,हस्तपादशोथ, आध्मान, उदररोग,ग्रहणी, यक्ष्मा, गुल्म,  क्षय, ज्वर इत्यादी लक्षणे गरविष सेवनाने निर्माण होतात.  तसेच, हिंस्त्र प्राणी,शुष्क नदी,वन इत्यादी अशुभस्वप्न ग्रस्त, आपला वर्ण बदलला आहे.  असे वाटणे जागृतावस्थेतच आपले इंद्रिय आपापली विषयग्रहण करत नाही असे वाटणे,  स्वत: कर्ण नासा विरहीत आहे असे वाटणे म्हणजेच शरीर आणि मन देाघेही विकृत होतात.  

वाग्भटानुसार अशा उपद्रवपीडीत गरविषसेवित व्यक्तीस तात्काळ चिकित्सा न मिळाल्यास मृत्यू येतो.

सामान्य चिकित्सा :

सर्वप्रथम ताम्रभस्म अल्प मात्रेत मधासह देऊन वमन करावे. 

शमन चिकित्सेसाठी सुवर्णभस्म सर्वश्रेष्ठ विषनाशक योग असल्याचे चरकांचे मत आहे.  वाग्भटांनुसार गरविषपिडीत रूग्णास तात्काळ वमन देऊन हृदय शोधन करावे.  आणि सुवर्णमाक्षिक, सुवर्णभस्म, शर्करा व मधु अनुपानाने द्यावे.  तसेच अरूची,मंदाग्नि,तृष्णा इ. उपद्रवांनी लाक्षणिक चिकित्सा करावी.

 

शंकाविष

चरक चिकित्सास्थान अध्याय 24 नुसार,

अंधारातून जात असताना मनुष्याच्या पायाला किंवा अन्य शरिर अवयवाला काटा किंवा अन्य अणकुचीदार वस्तूद्वारे अजाणता इजा झाल्यास त्या मनुष्यास सर्पदंशाची शंका निर्माण होऊन शरीरात विषलक्षणे उत्पन्न होतात.  तसे ज्वर,छर्दी,दाह,ग्लानी,मोह,अतिसार इत्यादी ही लक्षणे पूर्णत: मनोविकृतीजन्य असतात.  यास शंकाविष अशी संज्ञा दिलेली आहे.  वृद्ध वाग्भटानुसार  सर्प स्पर्शाने देखील भय उत्पन्न होऊन स्पर्शस्थानी शोथ,  सर्वांगात वातप्रकोप होऊन मनोविकृतीजन्य लक्षणे उत्पन्न होतात. यास सर्पांगाभिहत म्हटले जाते.  म्हणजेच हे शंकाविषाप्रमाणेच आहे.

3) विष- निदान व चिकित्सा

विषाक्तता निदान - Diagnosis of poisoning,

Diagnosis of poisoning in living and dead

The poisoning may be suicidal, homicidal  and or accidental

Also poisoning may be acute or chronic

                                                     Diagnosis of poisoning in living

Acute poisoning

 Chronic poisoning

History

 History

  The person was alright some time back and now is not wellThere may be history of contact with perticular food, medicine or poison

 There is history of loss of weight, loss of appetite, weakness, lack of interest in routine work.

 Characteristics

 Characteristics

  Symptoms appear within about hour or immedietly

 Symptoms appear gradually

  All the people affected show simillar  manifestation.

 Not such

  The manifestation increase gradually terminating into recovery or death

 Manifestations sometimes increase and decrease at the other The manifestations can increase after contact with the suspected food.

  Signs & Symptoms

 Signs & Symptoms

  Usually nausea, vomitting & diarrhoea, convulsions, collapse & unconsciousness

Repated fever,  GIT irritation,  Loss of weight , loss of appetite, CNS manifestations like headache, loss of memory & concentration, behaviaral changes,  tremors etc.

  The typical smell of poison and colour and smell of vomitus can help in diagnosis

 Bad smell from mouth changes in teeth and gums can help in diagnosis.

  Condition of pupils can help in diagnosis eg. dilated in datura poisoning

 

  Chemical analysis

 Chemical analysis

  of gastric lavage,  vomitus, blood, urine, stool confirms nature of poison

  of hair, nails, long bones, teeth confirms nature of poison.

  Differential diagnosis

 Differential diagnosis

  cholera, GIT ulcer, appendicitis epilepsy, hysteria etc.

 Chronic disease.

Diagnosis of Poisoning in dead :

Post mortem examination :

A]      A detailed history should be taken from police & relatives.

B]      External examination.

*        Stains of vomitus on the clothes.

*        Smell from the body.

*        Presence of froath at nose & mouth.

*        Colour of PM lividity e.g. black in opium etc.

*        Colour & condition of the skin e.g.  yellow in acute copper poisoning.

*        Condition of gums &  teeth.

*        Condition of natural orifices.

C]      Internal Examination :-

          Thorough examination of all three body cavities should be done.  The most important examination is of stomach & its contents for colour, smell etc.

          In poisoning changes are more marked at cardiac end & greater corvature of stomach.

*        Chemical analysis -

          The routine viscera to be sent for chemical analysis is -

1)      Bottle 1      -        Stomach, small intestine & their contents.

2)      Bottle 2      -        Part of liver, spleen & each kidney.

3)      Bottle 3      -        Blood.

          Additional viscera can be sent if required.

          Circustantial evidence -

-        Evidence of purchase of poison.

-        Evidence of ingestion of poison.

-        Suicidal note.

-        History of quarrel.

-        Presence of Poison container near dead body.

-        Eagerness on the part of relatives to dispose of the dead body.

विष चिकित्सा

आयुर्वेदानुसार- सामान्य चिकित्सा उपक्रम आणि विशिष्ट चिकित्सा उपक्रम

सामान्य चिकित्सा उपक्रम :  चरकाचार्यांनी चिकित्सास्थान 23 मध्ये 24 सामान्य चिकित्सा उपक्रम विष संदर्भात सांगितले आहेत. 

1) मंत्र- सत्यपरायण ,ज्ञानी, तपस्वी, ऋुषीतुल्य व्यक्तींच्या मंत्रोच्चारणाने औषधी प्रयोगा पेक्षाही शिघ्र परिणाम होतो.

2) अरिष्ट बंधन- अरिष्टबंधन म्हणजे विषाचा प्रसार शरिरात होऊ नये म्हणून योग्य ठिकाणी रज्जूद्वारे बंधन करणे होय.

3) उत्कर्तन- दंशस्थानी छेद देऊन रक्तस्त्राव करणे म्हणजे उत्कर्तन होय.  मर्मस्थानी दंश असल्यास थोड्या अंतरावर छेद द्यावा.

4) निष्पीडन- स्थानिक भागी पिडन क रून रक्तस्त्राव करावा.  जेणे करून रक्तासोबत विष निघून जाईल.

5) आचूषण- दंशस्थानी प्रच्छान कर्म करून शृंगाद्वारे रक्ताचे आचूषण करावे.

6) अग्नी- विषाचा वेग त्वचा व मांस धातुपर्यंतच असल्यास शलाकेने स्थानिक दहन करावे. 

7) परिषेक- दंशस्थानी विषघ्न औषधी क्वाथ किंवा केवळ शीत जलाने परिषेक करावा.

8) अवगाह- विषघ्न औषधी शितजलात मिसळून ते द्रोणीत भरून अवगाह करावा.

9) रक्तमोक्षण- शृंग, प्रच्छान, जलौका इ. द्वारे रक्तमोक्षण करावे.

10) वमन- आमाशयस्थ विष असल्यास तात्काळ वमन करून विष निर्हरण करावे.

11) विरेचन- पक्वाशयात विष असल्यास विरेचनाद्वारे विषनिर्हरण करावे.

12) उपधान- जी द्रव्ये मस्तिष्कास दूषित करतात, ती सेवन केलेली असल्यास विषघ्न क्वाथाची शिरोधारा करावी.  तसेच शिरोभागी प्रच्छान कर्म करून विषघ्न अगदाचे मर्दन करावे.

13) हृदयावरण- हृदयरक्षणार्थ गंधहस्ती अगद रूग्णास सेवन करण्यास द्यावा.  तसेच भोजनपूर्व अजेयघृत, अमृतघृत द्यावे.  भोजनात गोघृत, मधू,दधी,दुग्ध शीतजल द्यावे.

14) अंजन - सुवर्णशलाकेने प्रात: व सायंकाळी शिरीष पत्र स्वरसाचे अंजन करावे.

15) नस्य-विषवेगामुळे नेत्र,नासा,कर्ण,जिव्हा आणि कंठ यांत अवरोध निर्माण होतो.  म्हणून शिरीषपत्र स्वरस, दुर्वादी घृत इत्यादींद्वारे नस्य द्यावे. 

16) धूप- जिथे दंश झाला असेल त्यास्थानी कंटकारी गुग्गुळ इत्यादी द्रव्यांद्वारे धूप द्यावा.

17) लेह- विषप्रभावामुळे कंठशुष्कता इत्यादी लक्षणे निर्माण होतात. अशा वेळी हृदयाला बल देणारे शामक औषधी लेह रूपात (मधु आणि किंवा घृत अनुपाने) द्यावेत.

18) औषधी- विषवेगामुळे जी लक्षणे निर्माण होतात त्यांचे लक्षणानुरूप औषधी चिकित्सा करावी.

19) प्रशमन- विषप्राशनाने जे उपद्रव निर्माण होतात त्यांचे शमन करणारी औषधी द्यावीत.

20) प्रतिसारण- दंशस्थानी किंवा विषप्रभावित स्थानी विषघ्न प्रतिसारण लेप लावावेत.

21) प्रतिविष- जंगम विषावर स्थावर विष व स्थावर विषावर जंगम विष हे प्रतिविष मानले जातात.

22) संज्ञास्थापन- विषवेगामुळे संज्ञानाश होतो.  अशा वेळी संज्ञास्थापन द्रव्यांचा वापर करावा.

23) लेपन- विविध कल्कांचा लेप संपूर्ण शरिरास लावणे उदा.- शिरिष, अपराजिता, मंजिष्ठा इ.

24) मृतसंजीवन- ही प्राचीन विद्या असून मृत प्राण्यांना जिवंत करण्यासाठी वापरली जात असे.

चरक संहितेमध्ये मृतसंजीवन अगद या नावाने एक कल्प असून त्यात गौरोचन, जटामासी शिरीषपुष्प, तुलसी, यष्टीमधु इत्यादी द्रव्ये असून सर्व प्रकारच्या विष विकारांवर, अकालमृत्यूवर दीर्घायु साठी याचा उपयोग सांगितला आहे.

प्रतिविष प्रयोग

प्रतिविषं विषान्तरप्रयोग: ।

प्रतिविष म्हणजेच विषचिकित्सेत अन्य विषाचा वापर करणे होय.

अष्टांग संग्रह उत्तरस्थान 48 नुसार -

विषविकारात विषप्रयोग

जेव्हा मंत्र अणि तंत्र (अगदप्रयोग) द्वारे विषचिकित्सेत सफलता मिळत नसेल तेव्हा प्रतिविषाचा प्रयोग पंचविषवेग समाप्त झाल्यानंतर परंतु सप्तम वेग समाप्त होण्यापूर्वी करावा.

सर्व स्थावर विष प्राय: कफ समान गुण युक्त असतात म्हणून ते गुणाने उर्ध्वगामी (छर्दिकर-वामक) असतात आणि जंगम विष प्राय: पित्तसमान गुणयुक्त असतात.  म्हणून ते गुणाने मध्यगामी (सुश्रुतानुसार-अधोगामी) असतात म्हणून या विपरीत गुणांमुळे ते दोनही विष परस्परांस नष्ट करतात.

प्रतिविष मात्रा -

मूलविष 4 यव - हिन मात्रा हीनवीर्य विषांत

6 यव-  मध्यम मात्रा मध्यमवीर्य विषांत

8 यव- उत्तम मात्रा उत्तम वीर्य विषांत

2 यव- कीट विष

तिल मात्रा - वृश्‍चिक दंश

प्रतिविष निषेध :

विषाचा प्रभाव रक्तधातूवर झालेला असल्यास, तसेच लुतादंशात प्रतिविषाचा वापर करू नये.  शक्यतो, ग्रीष्म ऋतुत प्रतिविषाचा वापर करू नये.  वर्षाऋतुत आकाश आभ्राच्छादित असताना, प्रतिविषाचा वापर मुळीच करू नये.

क्रोधीत, पित्तज व्याधीग्रस्त, क्लैब्यग्रस्त, सुकुमार, क्षुधा-तृष्णा-श्रम पीडित, गर्भिणी, बालक, वृद्ध, रूक्ष व्यक्तींमध्ये, मर्माभिघातग्रस्त व्यक्तींमध्ये प्रतिविष वर्ज्य समजावे.

प्रतिविष निर्देश :

अगदरूपात प्रतिविषाचा प्रयोग करत असताना अनुपान रूपात घृतपान करावे.

रसायनरूपात प्रतिविषाचा प्रयोग करावयाचा असल्यास सर्व प्रथम वमनादिद्वारे शरीर शुद्धी आणि प्रतिविष सेवनपूर्व घृतपान करणे आवश्यक आहे.

रसायनरूपात प्रतिविष सेवन केवळ सत्वगुणी व्यक्तींनीच शीत ऋतु व वसंत ऋतुत सूर्योदयानंतर करावे.

प्रतिविष सेवन सात्म्य झालेले असले तरीही चिकित्साकाळात कटु, अम्लद्रव्य, तैल, लवण, दिवास्वाप, आतपसेवन, रूक्ष अन्न इत्यादी सेवन करू नये.  यामुळे अजीर्ण